Για τη νοημοσύνη(2)

Kρισναμούρτι:Ας είμαστε απλοί,κύριε.Η σκέψη είναι χρόνος.Η σκέψη είναι κίνηση μέσα στο χρόνο.Η σκέψη είναι μετρήσιμη και η σκέψη λειτουργεί στο πεδίο του χρόνου,είναι όλη διαρκώς σε κίνηση,διαρκώς αλλάζει,διαρκώς μεταμορφώνεται.Η νοημοσύνη,όμως,βρίσκεται μέσα στο πεδίο του χρόνου;

Ντειβιντ Μπομ:Ναι,είδαμε ότι κατά μία έννοια δεν μπορεί να βρίσκεται.Αλλά το πράγμα δεν είναι ξεκάθαρο.Πρώτα απ’όλα η σκέψη είναι μηχανική.

Κ:Η σκέψη είναι μηχανική,αυτό είναι ξεκάθαρο.

Μπομ:Δεύτερον:κατά κάποια έννοια,υπάρχει και μία κίνηση που είναι ενός διαφορετικού χρόνου.

Κ:Η σκέψη είναι μηχανική.Όντας μηχανική μπορεί να κινηθεί προς διαφορετικές κατευθύνσεις και όλα τα υπόλοιπα.Η νοημοσύνη,όμως,είναι μηχανική; Ας το θέσουμε έτσι.

Μπομ:Θα ήθελα να κάνω την ερώτηση:τί σημαίνει μηχανικότητα;

Κ:Μάλιστα:κάτι επαναλαμβανόμενο,μετρήσιμο,συγκρινόμενο.

Μπομ:Θα έλεγα επίσης και εξαρτημένο.

Κ:Ναι,εξαρτημένο.

Μπομ:Η νοημοσύνη-ας το ξεκαθαρίσουμε-κατά κάποια έννοια δεν εξαρτάται από κανενός είδους συνθήκες,γιατί είναι η αλήθεια.Αλλά μοιάζει κατά κάποια έννοια η νοημοσύνη να μη λειτουργεί αν ο εγκέφαλος δεν είναι υγιής.

Κ:Προφανώς.

Μπομ:Άρα, με αυτή την έννοια,η νοημοσύνη μοιάζει να εξαρτάται από τον εγκέφαλο.

Κ:΄Η από την ησυχία του εγκεφάλου;

Μπομ:Εντάξει,εξαρτάται από την ησυχία του εγκεφάλου.

Κ:΄Οχι από την δραστηριότητα του εγκεφάλου.

Μπομ:Αλλά και πάλι,υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στη νοημοσύνη και στον εγκέφαλο.

Κ:Ναι,ναι,ναι…ας προχωρήσουμε απ’ αυτό το σημείο.Η νοημοσύνη είναι εξαρτημένη από τον εγκέφαλο;΄Η:όταν χρησιμοποιούμε τη λέξη “εξάρτηση” τί εννοούμε;

Μπομ:΄Εχει μερικές πιθανές σημασίες.Μπορεί να υπάρξει απλή μηχανική εξάρτηση.Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο είδος :όταν κάτι δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα άλλο.Αν πω:”Για να ζήσω εξαρτώμαι από το φαγητό”,δεν σημαίνει ότι όσα σκέφτομαι καθορίζονται από ό,τι τρώω.

Κ:Ναι,σωστά.(Γελάει).

Μπομ:Ας υποθέσουμε ότι λέω πως η νοημοσύνη εξαρτά την ύπαρξή της από τον εγκέφαλο,ο οποίος μπορεί να μη λειτουργεί αρμονικά, αλλά ο εγκέφαλος δεν έχει καμιά σχέση με το περιεχόμενο της νοημοσύνης.

Κ:Αν λοιπόν ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί αρμονικά,μπορεί να λειτουργήσει η νοημοσύνη;

Μπομ:Αυτό είναι το ζήτημα.

Κ:Αυτό είναι εκείνο που λέμε.Η νοημοσύνη δεν μπορεί να λειτουργήσει ,αν ο εγκέφαλος είναι τραυματισμένος.

Μπομ:Αν όμως ο εγκέφαλος δεν λειτουργεί,τότε υπάρχει νοημοσύνη;Επομένως,για να υπάρξει η νοημοσύνη χρειάζεται τον εγκέφαλο.

Κ:Χρειάζεται τον εγκέφαλο,αλλά ο εγκέφαλος είναι μόνο ένα εργαλείο.

Μπομ:Ένα εργαλείο που έχει αρμονική λειτουργεία ή δυσαρμονική.

Κ:Αλλά δεν είναι δημιουργός της νοημοσύνης.

Μπομ:’Οχι,όχι,όχι.

Κ:Σίγουρα δεν είναι;(Γελάει)Μη βιάζεστε.Ας προχωρήσουμε αργά.

Μπομ:Ο εγκέφαλος δεν δημιουργεί τη νοημοσύνη,αλλά είναι ένα εργαλείο που βοηθά τη νοημοσύνη να λειτουργήσει.

Κ:Αυτό είναι.Τώρα:αν ο εγκέφαλος λειτουργεί μέσα στο πεδίο του χρόνου-πίσω μπρος,αρνητικά θετικά,με οποινδήποτε άλλο τρόπο-μπορεί η νοημοσύνη να λειτουργήσει μέσα σ’ αυτή την κίνηση του χρόνου ή μέσω αυτής;Ή για να μπορέσει να λειτουργήσει η νοημοσύνη,αυτό το εργαλείο πρέπει να είναι ήσυχο;

Μπομ:Ναι.Πιθανόν να το έθετα λίγο διαφορετικά.Η ησυχία του εργαλείου σημαίνει λειτουργία της νοημοσύνης.

Κ:Ναι,η ησυχία του είναι η λειτουργεία της.Αυτά τα δύο είναι αδιαχώριστα.

Μπομ:Αυτά τα δύο είναι ένα και το αυτό.Η έλλειψη ησυχίας του εργαλείου είναι αδυναμία της νοημοσύνης να λειτουργήσει.

Κ:Ναι…(Παύση.Χαμογελάνε).

Μπομ:Νομίζω,όμως,ότι θα ήταν χρήσιμο να πάμε πίσω σε ερωτήματα που θα μπορούσαν να γεννηθούν από την επιστημονική και τη φιλοσοφική σκέψη στο σύνολό τους.Οπότε θα κάναμε την εξής ερώτηση:καθώς υπάρχουν άνθρωποι που έχουν σκεφτεί ότι ο νους και η ύλη έχουν κάποιο είδος χωριστής ύπαρξης,μπορεί-με κάποια έννοια-η νοημοσύνη να υπάρξει ανεξάρτητα ή πέρα από την ύλη;Αυτή είναι μία ερώτηση που εμφανίζεται.Μπορεί να μην είναι σχετική με το θέμα μας,αλλά νομίζω ότι πρέπει να την ερευνήσουμε προκειμένου να βοηθηθεί ο νους να ησυχάσει.Ένα από τα πράγματα που ταράζουν το νου, είναι να σκέφτεται ερωτήματα που δεν μπορούν να απαντηθούν ξεκάθαρα.

Κ:Αλλά βλέπετε,κύριε,όταν λες-με τον τρόπο που το λέτε-”να βοηθηθεί ο νους να ησυχάσει”,όταν το θέτει κανείς με αυτόν τον τρόπο,δεν είναι σαν να λες ότι η σκέψη είναι εκείνη που θα βοηθήσει το ξύπνημα της νοημοσύνης;Η σκέψη,όμως,η άσκηση σκέψης,η κίνηση της σκέψης ή η σκέψη που λέει στον εαυτό της ,”θα ησυχάσω για να βοηθήσω το ξύπνημα της νοημοσύνης”,οποιαδήποτε κίνηση της σκέψης είναι χρόνος και οποιαδήποτε κίνηση μέσα σ’ αυτό το πεδίο είναι μετρήσιμη-είτε λειτουργεί θετικά είτε αρνητικά,αρμονικά ή δυσαρμονικά.Και καθώς η σκέψη το αντιλαμβάνεταιαυτό,μπορεί να πει ασυνείδητα ή χωρίς να το ξέρει:”θα ησυχάσω για να αποκτήσω νοημοσύνη”,οπότε αυτό είναι και πάλι μέσα στο πεδίο του χρόνου.

Μπομ:Ναι,συνεχίζει να προβάλλει στόχους.

Κ:Προβάλλει στόχους για να τους πετύχει…Πώς λοιπόν,συμβαίνει να υπάρχει νοημοσύνη;Όχι “πώς”…Πότε ξυπνάει;

Μπομ:Για άλλη μία φορά η ερώτηση έχει μέσα της χρόνο.

Κ:Ναι,γι’ αυτό δεν θέλω να χρησιμοποιώ τις λέξεις “πότε” και “πως”

Μπομ:Δεν μπορείς καν να ρωτήσεις αν υπάρχουν οι συνθήκες για να ξυπνήσει.Το μόνο που μπορείς να πεις ότι:η κατάσταση που πρέπει να υπάρχει για να ξυπνήσει η νοημοσύνη, είναι η “μη λειτουργία” της σκέψης.

Κ:Ναι.

Μπομ:Αλλά αυτή η “μη λειτουργία” είναι το ίδιο το ξύπνημά της,δεν είναι απλώς η κατάσταση του ξυπνήματος.

Κ:Δεν είναι.

Μπομ:Μοιάζει σαν να φτάνουμε να συμφωνήσουμε να μιλάμε για την κατάσταση του ξυπνήματος σαν μία μορφή σκέψης.

Κ:Ναι.Ας συμφωνήσουμε,κύριε,ότι η σκέψη είτε είναι σε δράση είτε σε αδράνεια,ότι οποιαδήποτε κίνηση κι αν κάνει η σκέψη,προς οποιαδήποτε κατεύθυνση,κάθετα ή οριζόντια,βρίσκεται πάντα μέσα στο χρόνο.Κάθε κίνηση της σκέψης.

Μπομ:Ναι.

Κ:Οπότε,ποια είναι η σχέση αυτής της κίνησης μ’ εκείνη τη νοημοσύνη που δεν είναι κίνηση,που δεν ανήκει στο χρόνο και που δεν είναι προιόν της σκέψης;Πού μπορούν να συναντηθούν αυτά τα δύο;

Μπομ:Δεν συναντιούνται.Αλλά και πάλι υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ τους.

Κ:Αυτό είναι που προσπαθούμε να ανακαλύψουμε.Πρώτα απ’ όλα:υπάρχει οποιαδήποτε σχέση;Μπορεί κανείς να πιστεύει ότι υπάρχει σχέση ή να ελπίζει ότι υπάρχει σχέση ή να φαντάζεται ότι υπάρχει σχέση.Αλλά υπάρχει καμιά σχέση;

Μπομ:Αυτό εξαρτάται από τί εννοείτε,λέγοντας έχουν σχέση.

Κ:Σχέση:Να είναι σε επαφή,αναγνώριση εκείνου που είναι,μια αίσθηση ότι το αγγίζει…

Μπομ:Ωραία,αλλά η λέξη σχέση μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο επίσης.

Κ:Τί άλλο σημαίνει;

Μπομ:Για παράδειγμα,μπορεί να είναι παράλληλα και να υπάρχει αρμονία ανάμεσα στα δύο.Δηλαδή,μπορεί να υπάρχει σχέση των δύο χωρίς να έχουν επαφή,αλλά απλώς να βρίσκονται σε αρμονία.

Κ:Η αρμονία αυτή,όμως,σημαίνει κίνηση και των δύο προς την ίδια κατεύθυνση;

Μπομ:Μπορεί να σημαίνει και ότι κατά κάποιον τρόπο βρίσκονται στην ίδια κατηγορία.

Κ:”Βρίσκονται στην ίδια κατηγορία”.Δηλαδή:Ίδια κατηγορία,ίδιο βάθος,ίδια ένταση-αυτά είναι αρμονία.Αλλά μπορεί ποτέ η σκέψη να βρίσκεται σε αρμονία;Καταλαβαίνετε,κύριε;΄Οχι η στατική σκέψη,αλλά η σκέψη ως κίνηση.

Μπομ:Καταλαβαίνω.Υπάρχει η σκέψη που θεωρείται ως κάτι στατικό.Στη γεωμετρία,ας πούμε,αυτό θα μπορούσε να έχει κάποια αρμονία,αλλά καθώς η σκέψη στην πράξη διαρκώς κινείται είναι πάντοτε αντιφατική.

Κ:Επομένως δεν έχει αρμονία μέσα της.

Μπομ:Νομίζω ότι βλέπω την πηγή της σύγχυσης.Είναι τα στατικά προιόντα της σκέψης που μοιάζουν να έχουν κάποια σχετική αρμονία.

Κ:Ναι,φυσικά.

Μπομ:Αλλά-τουλάχιστον εμένα έτσι μου φαίνεται-εκείνη η αρμονία για την οποία μιλάμε είναι αποτέλεσμα νοημοσύνης.Ας πούμε,στα μαθηματικά μπορεί να βρούμε μία σχετική αρμονία στα προιόντα αυτής της σκέψης,παρ’ όλο που η κίνηση της σκέψης ενός μαθηματικού στη ζωή του δεν είναι αναγκαστικά σε αρμονία-και σε γενικές γραμμές δεν είναι.Τώρα:αυτή η σχετική αρμονία που εμφανίζεται στα μαθηματικά,είναι αποτέλεσμα νοημοσύνης,έτσι δεν είναι;

Κ:Προχωρήστε, κύριε, θα ήθελα να δω που…

Μπομ:Δεν είναι τέλεια αρμονία επειδή έχει αποδειχτεί ότι και στα μαθηματικά υπάρχουν κάποια όρια,γι’ αυτό και την ονομάζω σχετική.

Κ:Ναι,ακριβώς.

Μπομ:Αλλά εμείς θέλουμε να πάμε πιο πέρα και δεν θέλουμε να μιλήσουμε μόνο για τις σκέψεις,αλλά και για τις πράξεις μας.Υπάρχει μία άλλη πλευρά του ζητήματος του χρόνου,του ωρολογιακού χρόνου,που τον χρειάζονται γενικώς οι πράξεις μας για να γίνουν.Κι αυτές οι πράξεις τουλάχιστον,νομίζω ότι θα έπρεπε να βρίσκονται σε αρμονία.

Κ:Όπως είπαμε,κύριε, η σκέψη είναι κίνηση.Σε αυτή την κίνηση υπάρχει αρμονία;Άν υπάρχει αρμονία στην κίνηση της σκέψης,τότε θα έχει σχέση με τη νοημοσύνη.Αν δεν υπάρχει αρμονία κι επομένως υπάρχουν αντιφάσεις,μεταστροφές και όλα τα υπόλοιπα,τότε η σκέψη δεν έχει σχέση με τη νοημοσύνη.

Μπομ:Θα λέγατε,δηλαδή,ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε και χωρίς καθόλου σκέψη;

Κ:Θα το τοποθετούσα αντίστροφα.Η νοημοσύνη να χρησιμοποιεί τη σκέψη.

Μπομ:Εντάξει.Αλλά πώς μπορεί να χρησιμοποιήσει κάτι που δεν έχει αρμονία;

Κ:Θα χρησιμοποιούσε τη σκέψη-που από μόνη της είναι αντιφατική-στην έκφραση,στην επικοινωνία,για να δημιουργεί διάφορα πράγματα στον κόσμο.

Μπομ:Αλλά και πάλι,κατά μία άλλη έννοια θα πρέπει να υπάρχει αρμονία σε όσα γίνονται από τη σκέψη,σε όσα μόλις περιγράψατε.

Κ:Ας προχωρήσουμε αργά.Κατ’ αρχήν,κύριε,μπορούμε να βάλουμε σε λέξεις-θετικά ή αρνητικά-το τι είναι νοημοσύνη και το τι δεν είναι νοημοσύνη;Ή αυτό είναι αδύνατον,επειδή οι λέξεις είναι σκέψη,χρόνος,μέτρηση,και τα λοιπά;

Μπομ:Δεν μπορούμε να το βάλουμε αυτό σε λέξεις.Προσπαθούμε να το δείξουμε.Μπορούμε να πούμε ότι η σκέψη είναι απλώς ένα μέσο να δείχνεις τη νοημοσύνη,ότι μπορεί να λειτουργήσει σαν ένας “δείκτης” που δείχνει τη νοημοσύνη και τότε η αντιφατικότητά της δεν πειράζει.

Κ:Έτσι ακριβώς,έτσι ακριβώς.

Μπομ:Επειδή τότε δεν τη χρησιμοποιούμε για το περιεχόμενό της ή για τη σημασία της,αλλά περισσότερο ως ένα δείκτη με τον οποίο δείχνεις πέρα από τη σφαίρα επιρροής του χρόνου.

Κ:Σωστά.Η σκέψη λοιπόν είναι απλώς ένας δείκτης και η ουσία είναι η νοημοσύνη.

Μπομ:Η ουσία την οποία απλώς δείχνει η σκέψη.

Κ:Ναι.Μπορούμε να το τοποθετήσουμε αυτό το πράγμα εντελώς διαφορετικά;Λοιπόν:Η σκέψη είναι στείρα.

Μπομ:Ναι.Όταν κινείται από μόνη της είναι στείρα.

Κ:Είναι μηχανική και όλα τα υπόλοιπα.Η σκέψη είναι ένας δείκτης,αλλά αν δεν δείχνει τη νοημοσύνη, τότε αυτός ο δείκτης δεν έχει καμιά αξία.Η νοημοσύνη ,λοιπόν, είναι απαραίτητη.Χωρίς αυτήν η σκέψη δεν έχει εντελώς καμία σημασία.

Μπομ:Ναι,αλλά θα μπορούσαμε εδώ να πούμε και ότι η σκέψη χωρίς τη νοημοσύνη “δείχνει” μ’ έναν πολύ συγκεχυμένο τρόπο;

Κ:Ναι,με συγκεχυμένο,με άσχετο τρόπο.

Μπομ:Άσχετο,χωρίς νόημα,και λοιπά.Ενώ η σκέψη,μαζί με τη νοημοσύνη,αρχίζει να δείχνει μ’ ένα διαφορετικό τρόπο.Αλλά ,τότε, η σκέψη και η νοημοσύνη μοιάζει κάπως σαν να συγχωνεύονται σε μία κοινή λειτουργία.

Κ:Ναι.Ρωτάμε λοιπόν,τί είναι δράση σε σχέση με τη νοημοσύνη;Ετσι;

Μπομ:Ναι.

Κ:Τί είναι δράση σε σχέση με τη νοημοσύνη;Και για την πραγματοποίηση αυτής της δράσης είναι η σκέψη απαραίτητη;

Μπομ:Ναι,η σκέψη είναι απαραίτητη και αυτή η σκέψη προφανώς δείχνει και προς κάποιο περιεχόμενο δράσης,αλλά μοιάζει να δείχνει και προς τα δύο-και προς τη νοημοσύνη.Μία από ερωτήσεις που προκύπτουν πάντοτε είναι η εξής:Η νοημοσύνη και η σκέψη είναι απλώς δύο χαρακτηρισμοί του ίδιου πράγματος ή είναι δύο διαφορετικά πράγματα;Είναι πράγματι χωριστά;Μοιάζει να είναι χαρακτηρισμοί του ίδιου πράγματος.

Κ:Νομίζω ότι είναι χωριστά,διαφορετικά.

Μπομ:Είναι διαφορετικά,αλλά είναι όντως και χωριστά;

Κ:Τί εννοείτε με τη λέξη “χωριστά”;Ότι δεν έχουν σχέση,ότι δεν είναι συνδεδεμένα,ότι δεν έχουν κοινή πηγή;

Μπομ:Ναι.Έχουν κοινή πηγή;

Κ:Α,μάλιστα.Δηλαδή:Η σκέψη,το περιεχόμενό της και η νοημοσύνη,έχουν κοινή πηγή;(Μεγάλη παύση).Νονίζω πως έχουν,αναπόφευκτα έχουν.

Μπομ:Φυσικά,αλλιώς δεν θα μπορούσε να υπάρξει αρμονία.

Κ:Αναπόφευκτα έχουν,αλλά βλέπετε η σκέψη έχει κυριεύσει την ανθρωπότητα.Καταλαβαίνετε;Την έχει κυριεύσει.

Μπομ:Εξουσιάζει την ανθρωπότητα.

Κ:Η σκέψη,το μυαλό,εξουσιάζει τους ανθρώπους,κι επομένως η νοημοσύνη έχει πολύ μικρή θέση.Όταν το ένα πράγμα εξουσιάζει, το άλλο αναγκαστικά μπαίνει σε δεύτερη μοίρα.

Μπομ:Δεν ξέρω αν είναι σημαντικό,αλλά θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει, πώς έγινε αυτο;

Κ:Α,είναι πολύ απλό.

Μπομ:Τί θα λέγατε εσείς;

Κ:Θα έλεγα ότι καθώς η σκέψη πρέπει να έχει ασφάλεια,αναζητά ασφάλεια σε όλες της τις κινήσεις.Ενώ η νοημοσύνη δεν αναζητά ασφάλεια.Δεν χρειάζεται ασφάλεια.Η ιδέα της ασφάλειας δεν υπάρχειγια τη νοημοσύνη.Η νοημοσύνη είναι η ίδια ασφαλής,δεν “αναζητά ασφάλεια”.

Μπομ:Ναι, αλλά θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί την ερώτηση:και πώς συνέβη στη νοημοσύνη και επέτρεψε να την εξουσιάσουν;

Κ:Α,κι αυτό πάλι είναι ξεκάθαρο.Η σκέψη κυνηγάει ευχαρίστηση,άνεση,σωματική ασφάλεια,ψυχολογική ασφάλεια,ασφάλεια στις σχέσεις,ασφάλεια σε ό,τι κάνεις…

Μπομ:Αλλά αυτά είναι ένα είδος ψευδαίσθησης ασφάλειας.

Κ:Φυσικά και είναι ψευδαίσθηση ασφάλειας.

Μπομ:Μπορεί,δηλαδή,μπορεί να πει κανείς ότι κατά κάποιο τρόπο η σκέψη ξέφυγε από κάθε έλεγχο και έπεψε να επιτρέπει να τη βάζουν σε τάξη,μέσα στη γενική τάξη της νοημοσύνης.Έπαψε να βρίσκεται σε αρμονία με τη νοημοσύνη και άρχισε να κινείται με δική της πρωτοβουλία;

Κ:Με δική της πρωτοβουλία.

Μπομ:Αναζητώντας ασφάλεια και ευχαρίστηση,και τα λοιπά.

Κ:Τώρα:η σωματική ασφάλεια είναι όντως απαραίτητη κι από αυτήν ξεκίνησε κι έγιναν τρομερά σημαντικά:ο υλικός τρόπος ζωής,οι υλικές απολαύσεις,η υλική καλοπέραση-όλα αυτά.

Μπομ:Ναι,σκεφτόμουν λίγο γύρω απ’ αυτό.Αν πήγαινε κανείς πίσω στο ζώο,τότε αυτή η ενστικτώδης τάση προς την ευχαρίστηση και την ασφάλεια θα ήταν σωστή.Αλλά τώρα,όταν μπαίνει στη μέση η σκέψη,θολώνει τα ένστικτα και κατασκευάζει κάθε είδους αίγλη…

Κ:Ναι,ναι…(Γελαει)

Μπομ:…κι αναζητάει όλο και πιο πολύ ευχαρίστηση,όλο και πιο πολύ ασφάλεια.Και τα ένστικτα δεν έχουν αρκετή νοημοσύνη για να αντιμετωπίσουν την πολυπλοκότητα της σκέψης.Έτσι η σκέψη πήρε λάθος δρόμο επειδή ξεσήκωσε τα ένστικτα και τα ένστικτα πια ζητάνε όλο και περισσότερο απ’ όλα.

Κ:Ακριβώς, ακριβώς.Έτσι η σκέψη δημιούργησε όντως έναν κόσμο ψευδαίσθησης,σύγχυσης,έναν κόσμο μίασμα και παραμέρισε την νοημοσύνη.

Μπομ:Μάλιστα και,όπως είπαμε πριν,αυτό έκανε τον εγκέφαλο να είναι χαώδης και γεμάτος θόρυβο,ενώ η νοημοσύνη είναι η σιωπή του εγκεφάλου.Επομένως ένας εγκέφαλος με θόρυβο δεν έχει νοημοσύνη.

Κ:Ο εγκέφαλος που έχει θόρυβο δεν έχει νοημοσύνη,πολύ σωστά! (Γελάει)

Κρισναμούρτι “το ξύπνημα της νοημοσύνης” εκδ.κέδρος μεταφρΝ Πιλάβιος